Rok 2010 znakuje ważne wydarzenie, które znacząco zmieniło i wpłynęło na system prawny w Chinach. Choć Chińska Republika Ludowa działa w ramach systemu prawa kontynentalnego, to wprowadzony system spraw wzorcowych (案例指导制度 anli zhidao zhidu) wykazuje znaczne podobieństwo do systemu prawa zwyczajowego, co w połączeniu tworzy unikalne połączenie prawa, które unika uproszczonych klasyfikacji. W świetle licznych reform poprawiających funkcjonowanie chińskiego sądownictwa, ten system często jest pomijany, pomimo ogromnego wpływu, jaki ma nie tylko na unifikację stosowania prawa, ale także na poprawę jakości wyroków i orzeczeń sądowych. W poniższym wyjaśnimy krótko, dlaczego wprowadzono system spraw wzorcowych, jak on działa i jaki ma wpływ na sądownictwo i naukę prawa w Chinach.

Przy wyborze bibliografii do napisania pracy, autorka starała się dokładnie zbadać wykształcenie i doświadczenie autorów badania, a także przeanalizowałam oryginalne źródła w języku chińskim.

Przyczyny

W praktycznym ujęciu, wielkość Chin, ogromna populacja i zróżnicowana kultura stwarzają wiele problemów związanych z unifikacją stosowania prawa, które doprowadziły do powstania zjawiska znanego jako 类案不同判 leian butong pan – różne wyroki w podobnych sprawach. Jest to podstawowy dylemat, który nadal powoduje problemy, co spowodowało na przykład, że Najwyższy Sąd Ludowy (dalej: „NSL”) wydał w 2020 roku swoje stanowisko w tej sprawie, wprowadzając konkretne wymagania dotyczące poprawy mechanizmu pracy sądów ludowych.

W celu ograniczenia samowoli sędziowskiej i ustandaryzowania stosowania prawa, w listopadzie 2010 r. NSL wydał „Przepisy Najwyższego Sądu Ludowego dotyczące pracy nad sprawami wzorcowymi”^[1], które symbolicznie oznaczały ich ustanowienie.

W artykule opublikowanym w 2011 roku, dwaj sędziowie NSL wymienili pięć głównych powodów wprowadzenia systemu spraw wzorcowych, wspominając takie rzeczy jak poprawa transparentności i sprawiedliwości sądowej czy podsumowanie doświadczeń sądowych.

Co czyni sprawę „wzorcową”?

Pierwszy zestaw spraw wzorcowych, składający się z czterech wyroków, został opublikowany przez NSL 20 grudnia 2011 r. Na dzień 30 stycznia 2023 r. opublikowano 36 zestawów spraw wzorcowych, zawierających ogółem 201 spraw, dotyczących wybranych zagadnień prawa cywilnego, karnego i administracyjnego.

Warto podkreślić, że wszystkie sprawy wzorcowe są prawdziwymi wyrokami sądowymi, a nie sfabrykowanymi. Sąd dowolnego szczebla może zgłosić wyrok sądowy z własnego sądu lub niższego sądu pod swoją jurysdykcją do Biura ds. Prowadzenia Spraw Wzorcowych zarządzanego przez NSL. Inicjatywę mogą podjąć również eksperci prawni, którzy niekoniecznie pracują w danym sądzie. Po dogłębnej analizie przeprowadzonej przez wyznaczony organ, komitet sądowy opracowuje i wydaje wybrane wyroki w formie ogłoszenia w Biuletynie NSL (最高人民法院公报 zuigao renmin fayuan gongbao), gazecie People’s Court Daily (人民法院报 renmin fayuan bao) i na oficjalnej stronie NSL.

Przy dokonywaniu wyboru NSL stara się wybierać wyroki, które spełniają co najmniej jedno z następujących kryteriów: dotyczą nieuregulowanych i niejasnych zagadnień; są nowymi sprawami, które stawiają złożone problemy; dotyczą kwestii wpływających na ogół społeczeństwa oraz stanowią typowe, wręcz wzorcowe, zastosowania określonego przepisu. Są to niektóre z najważniejszych, lecz nie jedyne kryteria.

W styczniu 2012 r. NSL wydał opinię[2] zawierającą kilka uwag i wzorów w tej sprawie, a także elementy, które powinny być zawarte w sprawie wzorcowej. Obejmują one:

• Tytuł;
• Słowa kluczowe (nie więcej niż siedem);
• Najważniejsze punkty (streszczenie używanych reguł, metod i idei);
• Użyte przepisy prawne;
• Stan faktyczny;

W praktyce, wyrok przesyłany do Biura ds. Prowadzenia Spraw Wzorcowych nie jest autentycznym wyrokiem, ale raczej zwięzłym podsumowaniem.

Istnieją dwie sytuacje, w których sprawa przestaje być wzorcową. W pierwszej sytuacji przepis prawa, do którego odwołuje się wyrok, przestał obowiązywać. Drugi przypadek ma miejsce, gdy NSL wybierze nowszą sprawę wzorcową regulującą to samo zagadnienie prawne. Obie sytuacje następują z mocy prawa i nie wymagają dodatkowego ogłoszenia.

Jak to działa?

W Chinach istnieje ścisła hierarchia prawa, na czele której stoi konstytucja – jednak od 2008 roku nie można się bezpośrednio na nią powoływać. Po konstytucji następują ustawy organiczne (基本法律 jiben falü), ustawy (法律 falü), przepisy administracyjne (行政法规 xingzheng fagui) zawierające wykładnie prawne NSL (解释 jieshi) oraz przepisy prawne lokalne (地方性法规 difangxing fagui). Wszystkie wyroki muszą mieć podstawę prawną w jednym z wymienionych aktów.

Sprawy wzorcowe pomagają jedynie w doborze odpowiedniej interpretacji przepisu prawnego, a nie w wyborze konkretnego przepisu lub jego ignorowaniu. Na przykład, sprawa wzorcowa nr 197[3] odnosi się do pytania, czy brak podważenia przez stronę ważności umowy o arbitraż przed pierwszą rozprawą arbitrażową może być uznany za akceptację jurysdykcji sądu. Dopiero po dokładnej analizie sąd doszedł do pozytywnego wniosku. W tej konkretnej sprawie sąd działał w ramach prawa i interpretował nieuregulowane kwestie w jego duchu.

Podczas wyboru sprawy wzorcowej skład sędziowski powinien kierować się przede wszystkim stanem faktycznym sprawy – czy główne fakty są rzeczywiście identyczne, czy istnieją jakieś czynniki wykluczające użycie tego konkretnego wyroku. Może nawet zdarzyć się sytuacja, w której kilka spraw wzorcowych będzie pasować do tego samego zagadnienia. W takim przypadku sędziowie muszą użyć swojej własnej władzy dyskrecjonalnej przy wyborze podobnej sprawy. Po dokonaniu wyboru w części uzasadnienia wyroku należy zaznaczyć numer sprawy i zacytować jej najważniejsze punkty.

Główne różnice między systemem spraw wzorcowych a precedensami

Mimo że system spraw wzorcowych wydaje się posiadać cechy systemu prawa zwyczajowego, jest to jednak instytucja prawa cywilnego. Przede wszystkim sprawy wzorcowe nie stanowią niezależnego źródła prawa i nigdy nie mogą stanowić samodzielnej podstawy prawnej wyroku. Ich jedyną funkcją jest wyjaśnianie, jak stosować konkretne przepisy i służenie jako pomoc w rozumowaniu sądowym, co podkreślają „Szczegółowe zasady wdrażania” wydane w 2015 r.[4]

Ponadto, precedensy są tworzone oddolnie przez sędziów, podczas gdy w systemie spraw wzorcowych, jak już wspomniano, aby sprawa stała się wzorcowa musi przejść przez długi proces weryfikacji, podczas którego początkowo wydany wyrok staje się bardziej precyzyjny i zwięzły. Precedensy zwiększają także niepewność prawa, podczas gdy sprawy wzorcowe, przeciwnie, ujednolicają stosowanie prawa.

Wreszcie, precedensy są uważane za wiążące prawnie i powszechne w stosowaniu prawa. Z kolei „Sprawozdanie dotyczące stosowania orzeczeń wskazujących Najwyższego Sądu Ludowego” z 2018 roku pokazuje, że spośród 3098 wydanych wyroków tylko w 1101 przypadkach sędziowie wprost powoływali się na sprawy wzorcowe w celu uzasadnienia swoich wyroków. Co więcej, odnoszono się tylko do 78 spośród 106 (stan na 2018 rok) spraw wzorcowych w ciągu ostatnich 8 lat.

Podsumowanie

U swoich podstaw, system spraw wzorcowych to „prawo precedensowe o chińskiej charakterystyce”, które reprezentuje nowy trend w rozwoju prawa w Chinach, czyli mieszanie się obu wielkich systemów prawnych, tj. prawa cywilnego i prawa zwyczajowego. W słowach byłego sędziego NSL, Shao Wenhonga, różnice między oboma systemami prawa są „coraz mniejsze”, a wzrastający stopień wzajemnych zapożyczeń jest częścią szerszego trendu globalnej konwergencji prawa.

Aby umożliwić niezależną analizę tematu przez czytelnika, do artykułu dołączam przykład sprawy wzorcowej przetłumaczonej na język angielski.

Podsumowując, uważam, że obecnie, w świetle ostatnich reform, możemy dostrzec powolne narodziny unikatowego systemu prawnego, który łączy cechy zarówno systemu prawa kontynentalnego, jak i prawa zwyczajowego, przy  jednoczesnym zachowaniu cech charakterystycznych dla prawa chińskiego.

Artykuł autorstwa Natalii Wilczyńskiej – zwyciężczyni konkursu

Bibliografia:

Artykuły:

• Ahl Björn, Retaining Judicial Professionalism: The New Guiding Cases Mechanism of the Supreme People’s Court, Cambridge University Press 2014.
• Chen Luming, Gong Suni, A Short Review of the Case Guidance System of the Chinese Judiciary, Asia Law 2019.
• Chen Xingliang, China’s Guiding Case System. A Study on the Mechanisms of Rule Formation, Peking University Law Journal 2014.
• Gao Fengping, China’s Guiding Cases System as the Instrument to Improve China’s Case Guidance System, Which Includes Both Guiding Cases and Typical Cases, International Journal of Legal Information 2017.
• Hu Yunteng, Luo Dongchuan, Wang Yanbin, Liu Shaoyang, Understanding and Application of the Regulations on Case Guidance (《关于案例指导工作的规定》的理解与适用), People’s Judiciary 2011.
• Jia Mark, Chinese Common Law? Guiding Cases and Judicial Reform, Harvard Law Review 2016.
• Limmer Jocelyn, China’s New Common Law. Using China’s guiding cases to understand how to do business in the People s Republic of China, Willamette Journal of International Law and Dispute Resolution 2013.
• Mo Zhang, Pushing the Envelope: Application of Guiding Cases in Chinese Courts and Development of Case Law in China, Washington International Law Journal Association 2017.

Akty prawne:

• Provisions Concerning Work on Guiding Cases (2010), 关于案例指导工作的规定;
• Opinions and Sample Drafts on Compiling and Submitting Guiding Cases (2012), 关于编写报送指导性案例体例的意见;
• Implementing Rules of the Provisions on Case Guidance (2015),《关于案例指导工作的规定》实施细则.

Strony internetowe:

• https://www.court.gov.cn/zixun-xiangqing-384731.html [data dostępu: 13.05.23]
• https://www.court.gov.cn/zixun-xiangqing-258521.html [data dostępu: 13.05.23]