Dlaczego rządy prawa są ważne? Nie ma wątpliwości, że dobrze zorganizowany i trwały system prawny państwa jest gwarantem jego stabilności wewnętrznej.  Logicznie i racjonalnie skonstruowane prawo zapewnia spokój społeczny oraz pomaga w stabilnym rozwoju gospodarczym państwa. Przedstawiciele chińskich władz bardzo silnie podkreślają, że rządy prawa są jedynym sposobem na osiągnięcie dobrobytu gospodarczego w kraju. Jednakże współczesne prawo chińskie było (i jest) kształtowane od zarania dziejów, a na jego rozwój miały wpływ nie tylko rodzime filozofie.

Jak kształtowały się rządy prawa w Chinach?

Chiny mają bardzo długą tradycję prawną. Według chińskich uczonych jej ślady można odnaleźć już ok. 3000 r. p.n.e. Jednakże nawet jeśli uznalibyśmy, iż data ta jest niewiarygodna, to i tak prawo w Chinach miało swoje początki już w starożytności, a to sprawia, że chińska tradycja prawna liczy kilka tysięcy lat.

Od czasów starożytnych do dziś, prawo w Chinach ewoluuje przystosowując się do warunków społecznych, historycznych, ekonomicznych oraz czerpie z innych systemów prawnych. Na przestrzeni lat było ono (i jest nadal) owocem pracy nie tylko Chińczyków Han [1], ale także innych grup etnicznych. Co więcej, w ostatnich stuleciach prawodawcy chińscy czerpali z m.in. z prawa niemieckiego, japońskiego i radzieckiego. Na prawo chińskie niezwykły wpływ miały rodzime filozofie, takie jak konfucjanizm i legalizm. Odnosiło się ono więc nie tylko do humanizmu, bezstronności, konfucjańskich cnót i rytuałów,  ale również do konieczności wymierzania kar zgodnie i w granicach prawa oraz postępowania zgodnie z polityką władcy.

Współczesne prawo chińskie zaczęło powstawać w połowie XIX wieku tj. po doświadczeniach wojen opiumowych. Wtedy zorientowano się, że złote lata prawa dynastii Han, Tang, Song i Ming są już daleko w przeszłości, a prawo dotychczas zorientowane na rolnictwo musi skierować się w stronę handlu, tak by choć trochę mogło chronić interesy kupców chińskich. Zmiana prawa w Chinach nie była rzeczą prostą. Konserwatywni władcy trzymali się zasady, według której prawo ustanowione przez przodków nie może zostać zmienione. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku zdano sobie sprawę, jak bardzo potrzebne są reformy.

Prawo w Chinach – jak przebiegała jego reforma?

Reformy polegały w dużej mierze na przedstawianiu prawa zachodniego w wybranych kwestiach i zmienianiu odpowiednich postanowień dostosowując je do warunków chińskich, a następnie poddaniu ich debacie. Dopiero po przejściu takiego procesu regulacje prawne mogły zostać włączone do chińskiego systemu prawnego. Do dziś Chińczycy, naśladując regulacje zachodnie, dostosowują je do własnych warunków społecznych prawnych i gospodarczych, a więc niezwykle ważne jest, aby pamiętać, że w chińskim prawie tożsame pojęcia mogą mieć inną definicję, a tym samym znaczyć coś innego. Jest to szczególnie ważne w kontaktach biznesowych z kontrahentami z Państwa środka – my możemy pewne pojęcia rozumieć inaczej niż nasz chiński partner.

Aż do momentu przyjmowania zachodnich regulacji chińska filozofia prawa opierała się na prawie publicznym, zaniedbując prawo prywatne. Sądy i ustawodawcy podkreślali interesy państwa, a nie jednostki. W zderzeniu z zachodnim porządkiem prawnym pojawiła się jednak w Chinach idea konstytucjonalizmu i rządów prawa, bez których nie byłoby współczesnego prawa chińskiego, które jest prawem stanowionym – w wielu aspektach podobnym do naszego.

Chiński system prawny w ostatnich latach

Na przestrzeni ostatnich kilku lat koncepcja rządów prawa jest bardzo silnie podkreślana przez przedstawicieli chińskich władz. Twierdzą oni, że jedynie rządy prawa mogą zapewnić renesans narodu chińskiego, jego dobrobyt i stabilizację, szczęście obywateli oraz silny wzrost gospodarczy. Równocześnie szczycą się historią i wielowiekową tradycją chińskiego systemu prawnego, podkreślając znaczenie ustanowienia Chińskiej Republiki Ludowej dla rządów prawa. Jak przyznają chińscy prawnicy, prawdziwa droga do „socjalistycznych rządów prawa o chińskiej charakterystyce” rozpoczęła się pod koniec lat 70-tych XX wieku, czyli zaraz po Rewolucji Kulturalnej, która to zatrzymała rozwój praktycznie wszystkich dziedzin naukowych, społecznych, prawnych i gospodarczych.

Przez ostatnie dekady Chiny przeszły przez „nową fazę”, „nowy rozdział” oraz „nowe wdrożenie” rządów prawa. Były to okresy, podczas których Partia realizowała wcześniej powzięty plan dotyczący rządów prawa w Chinach.

Sami przedstawiciele Komunistycznej Partii Chin twierdzą, że rządy prawa to „wybór Chińczyków na drodze do odrodzenia narodu chińskiego”. Te patetyczne słowa mogłyby wskazywać, że to obywatele wspólnie i świadomie wybrali rządy prawa, aby budować swoją socjalistyczną ojczyznę. Ale jak jest z przestrzeganiem prawa przez zwykłych Chińczyków?

Motywacje do przestrzegania prawa przez Chińczyków

Z ankiety przeprowadzonej przez naukowców z Massachusetts Instytut of Technology w 2016 r. wśród próby 1000 szanghajskich kierowców wynika, że przestrzeganie przez nich zasad ruchu drogowego w dużej mierze jest podyktowane względami moralnymi. Co ciekawe, moralność była częściej wskazywaną wartością w tym pytaniu, niż w pytaniu o zakłócanie porządku publicznego. Odpowiedzi stwierdzające, że prawo przestrzegane jest dlatego, że taki jest obowiązek, były udzielane bardzo nieregularnie.

Co ważne, to badanie wykazało, że moralność jest ogólnie jednym z najważniejszych czynników motywujących do przestrzegania prawa w Chinach. Z tego wynika, że Chińczycy przestrzegają prawo, gdyż sami uważają, że jest to konieczne, a nie z powodu narzucenia. Chińczycy mogą więc zostać uznani za społeczeństwo, które przestrzega prawa ze względów moralnych (dla porównania respondenci ze Stanów Zjednoczonych częściej wskazywali strach przed karą  jako motywację do niepopełniania przestępstw).

Poprzednie badania w tym zakresie z pierwszego dziesięciolecia XX wieku również wykazały, że główną motywacją do przestrzegania prawa przez Chińczyków są kwestie moralne, a dopiero dalej znajdziemy opinię znajomych (również ważną) oraz ryzyko ukarania. Ważnym aspektem zrozumienia motywacji Chińczyków jest  sposób, w jaki postrzegają oni prawo. Chińczycy mają tendencję do patrzenia na prawo przez pryzmat moralności, tzn. norma prawna jest moralna, co znajduje odzwierciedlenie w codziennym życiu.

Z badań przeprowadzonych przez Guo Xinghua wynika, że Chińczycy coraz większą wagę przywiązują do sprawiedliwych rozstrzygnięć sądowych. Sprawiedliwość, jak i legitymizacja władzy jest niezwykle ważna dla przestrzegania prawa przez obywateli. Pojawia się tu ponownie koncepcja „rządów prawa” tak silnie rozwijana przez władze chińskie.

Podsumowanie

Tradycyjny hierarchiczny system społeczny istnieje w Chinach dalej w swej ograniczonej formie. Konflikt między tradycyjnymi koncepcjami systemu prawnego obywateli Chin a nowoczesnym duchem rządów prawa rozgrywa się na arenie wartości. Dlatego też zmiana świadomości prawnej obywateli Chin jest kwestią nieuniknioną w świetle osiągnięć dokonanych w zakresie legislacji, a zamiany, które miały miejsce w ciągu ostatnich kilku dekad są coraz bardziej widoczne. Chińczycy są świadomi swego prawa i chętnie korzystają z usług prawników. Próbując zrozumieć chińskie prawo, pamiętajmy jednak, że ma ono zupełnie inne korzenie.

Jeśli zainteresował Cię nasz artykuł, polecamy również inne udostępniane przez blog o Chinach. Poruszamy w nich ważne kwestie handlowe, ekonomiczne oraz prawne tego kraju, m.in.: eksport towarów do Chin, eksport żywności do Chin,  podatki w Chinach czy weryfikacja chińskiej firmy.

[1] Han – obecnie największa grupa etniczna Chińczyków w Chinach, która stanowi ok 92% społeczeństwa. Mówi się, że pochodzą oni z plemienia, które zamieszkiwało tereny nad rzeką żółtą.

 

Artykuł autorstwa Beaty Frenkiel